Η γνώση ως λογική της διάκρισης
Στην πλατωνική φιλοσοφία, η γνώση (ἐπιστήμη) αντιπαρατίθεται στην απλή δόξα, τη γνώμη. Ο Πλάτων, στην Πολιτεία (VI, 509d), τοποθετεί τη γνώση σε μια ιεραρχία που κορυφώνεται με την νόησιν του Αγαθού — την καθαρή θέα της αλήθειας. Ο Αριστοτέλης, στα Μετά τα Φυσικά, θα αποδώσει στη γνώση τον χαρακτήρα της αιτιώδους κατανόησης: «πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει». Η γνώση είναι, επομένως, έξοδος από την άγνοια και οικειοποίηση του κόσμου μέσω της λογικής.
Η γνώση ως δύναμη και περιορισμός
Με τον Διαφωτισμό και τη Νεωτερικότητα, η γνώση μετατρέπεται σε μέσο ισχύος. Ο Φράνσις Μπέικον διακηρύσσει πως «Knowledge is Power», θεμελιώνοντας το πνεύμα της επιστημονικής εποχής. Όμως, όπως έδειξε ο Μάρτιν Χάιντεγκερ στο Ερώτημα περί τεχνικής (1954), αυτή η ταύτιση της γνώσης με τη δύναμη οδηγεί σε μια ανθρωποκεντρική λήθη του Είναι, όπου ο κόσμος γίνεται απλό απόθεμα (Bestand) για χρήση. Η γνώση, αποκομμένη από τη σοφία, παύει να αποκαλύπτει και αρχίζει να ελέγχει.
Η γνώση, επομένως, κινείται εντός του γραμμικού και αιτιακού χρόνου· είναι προϊόν ανάλυσης, λογικής και μεθόδου. Όμως, όπως θα υποστήριζε ο Ηράκλειτος, «πολυμαθίη νόον ου διδάσκει» — η συσσώρευση πληροφοριών δεν οδηγεί κατ’ ανάγκη στη φρόνηση. Ο λόγος πρέπει να συνδεθεί με το ξυνόν, το κοινό νόημα του Όλου, για να μετατραπεί σε σοφία.
Η σοφία ως ενόραση και συμμετοχή στο Όλον
Η σοφία, σε αντίθεση με τη γνώση, είναι βίωμα ενότητας. Ο Ηράκλειτος θεωρεί τη σοφία ως κατανόηση του λόγου του κόσμου — της ενότητας μέσα από τη σύγκρουση των αντιθέτων: «ἓν πάντα εἶναι». Ο Πλωτίνος, στους Εννεάδες, περιγράφει τη σοφία ως την επιστροφή της ψυχής στο Εν, όπου η διάνοια σιωπά και η νόηση μετατρέπεται σε θέα (θεωρία). Η σοφία είναι, επομένως, μετα-λογική· δεν αναιρεί τον λόγο, αλλά τον υπερβαίνει. Όπως ο Νίτσε στο Τάδε έφη Ζαρατούστρα, η σοφία δεν είναι αποτέλεσμα συλλογισμού, αλλά τραγική αποδοχή της ενότητας ζωής και θανάτου.
Η σοφία στην ανατολική παράδοση
Στην ταοϊστική και βουδιστική σκέψη, η σοφία (prajñā) ταυτίζεται με τη μη-δυαδικότητα: την εμπειρία ότι το υποκείμενο και το αντικείμενο, το ορατό και το αόρατο, δεν είναι παρά εκδηλώσεις του ίδιου όλου. Ο Λάο Τσε γράφει: «Ο σοφός γνωρίζει χωρίς να γνωρίζει, πράττει χωρίς να πράττει» (Tao Te Ching, κεφ. 2). Αυτή η μη-αντιθετική στάση απέναντι στον κόσμο βρίσκεται κοντά στο πνεύμα του Καρπούζου, ο οποίος συνδέει τη σοφία με την ενσυναίσθηση του Όλου, με την επίγνωση ότι η ύπαρξη δεν είναι απομονωμένη, αλλά συμμετοχική.
Η διαλεκτική σχέση γνώσης και σοφίας
Η γνώση και η σοφία, αντί να αντιπαρατίθενται, αποτελούν δύο διαλεκτικά στάδια της ανθρώπινης συνείδησης. Ο Χέγκελ, στη Φαινομενολογία του Πνεύματος (1807), περιγράφει τη διαδικασία μετουσίωσης της γνώσης μέσω της άρσης (Aufhebung), όπου το επιμέρους συντίθεται στο καθολικό. Η γνώση είναι η θέση — το στάδιο της διάκρισης· η σοφία είναι η άρση — η υπέρβαση της διάκρισης προς την ενότητα. Ο άνθρωπος δεν καλείται να απορρίψει τη γνώση, αλλά να την ολοκληρώσει μέσα στη σοφία.
Η γνώση και η σοφία στην εποχή της τεχνικής
Η εποχή της πληροφορίας ανέδειξε την απέραντη επέκταση της γνώσης και, ταυτόχρονα, την έλλειψη σοφίας. Ο άνθρωπος γνωρίζει πολλά για τον εμπειρικό κόσμο, αλλά όλο και λιγότερα για τον εαυτό του. Η γνώση έγινε ποσοτική, όχι ποιοτική. Ο Χάιντεγκερ μιλά για την «κατάσταση της λήθης του Είναι», ο σύγχρονος άνθρωπος υποφέρει από μεταφυσική αναισθησία. Ο κόσμος αντιμετωπίζεται ως δεδομένο αντικείμενο, όχι ως ιερό μυστήριο. Η λύση, επομένως, δεν βρίσκεται στην απόρριψη της γνώσης, αλλά στη μετουσίωσή της σε σοφία — στη δημιουργία μιας ολιστικής/αποσπασματικής συνείδησης που ενώνει την επιστήμη με την ποίηση, τη λογική με το όνειρο, τον λόγο με την καρδιά.
Η Γνώση – Σοφία ως ενότητα λογικής και ενόρασης
Η Γνώση – Σοφία αποτελεί έναν υπαρξιακό και γνωσιολογικό άξονα της ανθρώπινης εξέλιξης. Η γνώση είναι η πορεία του νου προς τα έξω, η σοφία η επιστροφή του πνεύματος προς τα μέσα. Η μία χωρίς την άλλη είναι ελλιπής· μαζί σχηματίζουν την σφαιρική περιστροφή της συνείδησης. Σε έναν κόσμο όπου η πληροφορία υπερτερεί του νοήματος, η αποκατάσταση της ισορροπίας ανάμεσα στη γνώση και τη σοφία είναι ίσως το πιο επείγον καθήκον της φιλοσοφίας — και της ανθρωπότητας.